Het orgel

Timpe-orgel, vóór 1915; RCE Beeldbank OF-01642Hierboven: het oude Timpe-orgel. Foto genomen vóór 1915.
Foto: Rijksdienst v.h. Cultureel Erfgoed, Amersfoort - Beeldbank OF-01642.

Informatie over de lopende restauratie: zie het 'Orgel blog'. De restauratie is 26 september 2022 gestart. Oplevering van het gerestaureerde orgel - naar de huidige stand van zaken (juni 2023): december 2023. Het presentatieconcert zal vervolgens rond mei 2024 worden gegeven.

De Grote Kerk in Veendam beschikt over een imposant orgel. De speeltafel heeft drie manualen en een pedaal. De afmetingen zijn bijzonder. Achter en boven het orgel zijn in 1927-1928 tijdens de restauratie - grotendeels nieuwbouw - vier orgelkamers gebouwd vol met windladen, waarop in totaal plm. 2.400 houten, zinken of tinnen pijpen staan. De grootste pijp is 5,90m en weegt 125 kg. De kleinste is 7 cm. De bouwwijze van het huidige orgel is 'bedacht' door dr. Fried Schmidt-Marlissa.

Dr. Fried Schmidt-Marlissa (1894-1946)
Hij is o.a. bariton, componist, docent, dirigent, organisator en organist. Zijn muzikale carrière begint in Berlijn. Maar hij kiest uiteindelijk voor Veendam om daar zijn idealen vorm te geven. Zijn vrouw, Martha Gelzenleuchter, verwoordt het tijdens een interview als volgt: 'Mijn man kon niet één van de velen zijn in Berlijn. Hij wilde in een kleine plaats koning zijn en die kleine plaats werd Veendam.' Dr. Fried Schmidt-Marlissa wordt de grote initiator en stimulator van de restauratie/nieuwbouw in 1927-1928: hij wil in de Grote Kerk een kerk- én concertorgel. Dat gebeurt.
Tussen 1923 en 1939 speelt Fried Schmidt-Marlissa, samen met zijn vrouw Martha (alt en zangpedagoge), een belangrijke rol in het culturele leven in Noord-Nederland in het algemeen en in Veendam in het bijzonder. Zij hebben het muziekleven zeer gestimuleerd, o.a. door allerlei concerten en leergangen te organiseren. Dat valt grotendeels stil als de Tweede Wereldoorlog begint.
In 1945 wordt Fried Schmidt-Marlissa ontslagen door de kerkvoogden. Waarschijnlijk enkel omdat hij de Duitse nationaliteit heeft en ondanks het feit dat hij wegens verzetsdaden door verraad (februari 1944) via kamp Vught tot aan het einde van de oorlog in concentratiekamp Sachsenhausen heeft gezeten. Dit besluit roept binnen en buiten de kerk veel verzet op. Een beroepsprocedure volgt, maar voordat die goed en wel ingezet wordt overlijdt Schmidt-Marlissa op 28 mei 1946 aan hartfalen.
In 2018 is er een boeiend en informatief boek over hem en zijn vrouw Martha verschenen: 'Dr Fried Schmidt-Marlissa en Martha Schmidt-Marlissa-Gelzenleuchter, Veendamse musici op de grens van twee werelden'. Het is geschreven door Herman S.J. Zandt en (zo lang de voorraad strekt) in de kerk te verkrijgen voor € 24,95.

Geschiedenis van het oude orgel
Het oorspronkelijk orgel wordt in 1823-1824 gebouwd door Johan Wilhelm Timpe (1770-1837). Dat kan vooral door een legaat van goudsmid Hendrik Cruse. Het orgel kost f 7.000,- en wordt na 16 maanden op 28 november 1824 ingewijd tijdens een kerkdienst. Ds. Isaäc Sannes gaat voor en Wilhelm Gottlieb Hauff, organist van de Martinikerk in Groningen, bespeelt het orgel. Voor het orgel is veel belangstelling en waardering. J.W. Timpe krijgt 'eene aanmerkelijke gratificatie, boven den bedongen, zeer matigen prijs, als blijk van goedkeuring'. Het orgel is in 1824 het eerste orgel in de Veenkoloniën en het deelt dan de titel 'grootste orgel in de provincie - buiten de stad' met Midwolda.
In 1847 wordt het orgel verbeterd en uitgebreid door orgelbouwer Petrus van Oeckelen. Tot 1866 blijft Van Oeckelen betrokken bij het orgel. In 1897 verricht W.K. Beukema herstelwerkzaamheden aan het orgel. In 1908 wordt er voor f 600,- gerepareerd. In 1916 is een restauratieplan opgesteld. Kosten: f 6.000,-. Het wordt niet uitgevoerd.
In 1925 is het bijzonder slecht gesteld met het orgel, niet meer te redden volgens dr. Fried Schmidt-Marlissa.

Faber en Dienes, 1928Nieuw orgel, oud front     
Rechts: het Faber- en Dienesorgel met het oude front van J.W. Timpe, 1928
In 1927 wordt aan de Duitse fa. Faber & Dienes opdracht gegeven een nieuw rein pneumatisch kerk- en concertorgel te bouwen. De adviezen van dr. Fried Schmidt-Marlissa zijn leidend. Het nieuwe orgel wordt boven, achter het bestaande front van Timpe gebouwd en is dus onzichtbaar. Het complete regeerwerk van het mechanische Timpe-orgel verdwijnt. De speeltafel wordt een losstaand meubelstuk in de organistenkamer. De meeste pijpen in het Timpe-front, inclusief rugwerk, spreken niet meer. behalve de grote pijpen in de beide pedaaltorens - die wel, zij zijn in het nieuwe orgel opgenomen.
Schmidt-Marlissa wil voldoende ruimte in de organistenkamer (waar de speeltafel staat) om daar ook een klein koor of ensemble te kunnen dirigeren vanachter de speeltafel. Daarom wordt het Timpe-front breder gemaakt: naast de beide pedaaltorens komt een extra pijpveld (met pijpen die dus niet spreken).
Dr. Fried Schmidt-Marlissa is buitengewoon goed op de hoogte van de orgelbouwliteratuur en de inzichten van toonaangevende organisten en orgelbouwexperts. Hij heeft met een volgzame August Faber van Faber & Dienes een orgel gerealiseerd naar de ideeën van Max Reger, Karl Straube, Otto Dienel en bovenal van Albert Schweitzer en van zichzelf.
In de Tweede Wereldoorlog komt er een einde aan het onderhoud door Faber en Dienes. Flentrop Orgelbouw Rotterdam neemt het in 1943 over en blijft tot 1958 betrokken. In 1959 meldt zich een oud werknemer van Faber en Dienes bij de kerkvoogden: Wilhelm Wiegmann uit Hameln-Weser. Hij heeft in 1928 meegeholpen het orgel in Veendam op te bouwen en is nu zelfstandig orgelbouwer. De kerkvoogden gaan met hem in zee. Tot 1969 is hij betroken bij onderhoud, aanpassing en uitbreiding van het orgel. Vanaf dat jaar heeft de fa. Mense Ruiter Orgelmakers B.V. Zuidwolde het orgel in onderhoud. Tot de kerkvoogden zo rond 1988 zoeken naar een oplossing voor een steeds slechter functionerend orgel. Ze komen uiteindelijk uit bij de fa. S. de Wit & Zn Nieuw-Vennep. 

Restauratie 1991-1993
In 1988 staat het orgel er (opnieuw) bijzonder slecht voor. Van hogerhand en ook door de fa. Mense Ruiter wordt geadviseerd het orgel te ontmantelen. Het College van Kerkvoogden volgt dat advies niet op. Nadat de kerkvoogden zich uitvoerig hebben laten informeren door deskundigen en nadat ook verscheidene gerestaureerde orgels zijn bekeken en beluisterd wordt in 1991 besloten de fa. S. de Wit & Zn uit Nieuw Vennep opdracht te geven het orgel te restaureren. De tractuur wordt elektrisch gemaakt en een groot aantal speelhulpen wordt verwijderd. De dispositie wordt aangepast. Deze restauratie pakt goed uit. Het orgel voldoet door de jaren heen uitstekend. Er worden ook concerten op gegeven.

Monument
Veel van dit soort zogenaamde 'Duits moderne orgels' zijn in de tweede helft van de vorige eeuw afgebroken. Het orgel in Veendam bestaat nog. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed erkent het unieke karakter van het Faber-en Dienesorgel: in 2019 is het orgel opgenomen in de 'Lijst van orgels met monumentale waarde'.

Hieronder een foto van het orgel uit 2017, gemaakt door Daan Vossebeld. Hij heeft de trekbalken weggeretoucheerd.

Faber- en Dienesorgel, foto: Daan Vossebeld (2017)

Een restauratie met nieuwe inzichten
In 2019, bijna 30 jaar na de restauratie door de fa. De Wit, is een restauratie van het orgel dringend nodig. De begin jaren 90 toegepaste elektro-pneumatiek geeft steeds meer storingen en is aan vervanging toe. Windladen en balgen zijn lek, bepaalde registers zijn niet meer te stemmen, pijpen verzakken en de elektrische aansturing is kwetsbaar voor kortsluiting.
Dankzij het handelen van de kerkvoogden en de restauratie door de fa. S. de Wit & Zn in 1991 heeft het orgel nog steeds een zeer goed te restaureren directe link naar de klankesthetiek van eind 19e / begin 20e eeuw en het gedachtengoed van Albert Schweitzer, Otto Dienel en Fried Schmidt-Marlissa. Restauratie biedt een unieke mogelijkheid dit te realiseren.

De Stichting Vrienden van de Grote Kerk te Veendam heeft aan orgeladviseur dr. Natascha Reich gevraagd om in overleg met prof. dr. Hans Fidom (hoogleraar orgelkunde VU Amsterdam) en orgelmaker Berend Veger een historisch rapport en een restauratieplan op te stellen. Rapport en restauratieplan zijn inmiddels gereed en vormen het uitgangspunt voor de in 2022-2023 geplande restauratie. De Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed heeft de plannen, met de inmiddels opgevraagde offertes, goedgekeurd. Subsidies zijn verleend, College van Kerkrentmeesters en Kerkenraad van de Protestantse Gemeente te Veendam hebben groen licht gegeven: de restauratie is op 26 september 2022 gestart.

De restauratie wordt uitgevoerd door Adema's Kerkorgelbouw uit Hillegom, Veldman en Veltman Restauratie- en Decoratieschilders uit Oudemolen en Schildersbedrijf Vasse uit Muntendam. Eind 2023 zal dit Duits 'moderne' orgel van Fried Schmidt-Marlissa en Albert Schweitzer weer in volle glorie te horen zijn. Het presentatieconcert (de officiële ingebruikname) zal omstreeks september 2024 gegeven worden.

In onderstaande korte documentaire, 22 juni 2018 gemaakt door Feiko Spieard van RTV1, maakt Hans Fidom duidelijk waarom het orgel zo de moeite waard is:

Orgeltuin
De provincie Groningen wordt wel de 'orgeltuin van Europa' genoemd. Er zijn prachtige historische orgels uit (vooral) de 18e en 19e eeuw te vinden. Als het orgel in de Grote Kerk in Veendam is gerestaureerd, dan is de klankrijkdom van deze orgeltuin uitgebreid met het unieke geluid van een Duits 'modern' orgel, waaraan de namen van Johan Wilhelm Timpe, Fried Schmidt-Marlissa en Albert Schweitzer zijn verbonden.

 

 De dispositie van het Faber & Dienes orgel: (1928)

Hoofdwerk:
Prestant 8
Dubbelfluit 8
Roerfluit 8
Viola di Gamba 8
Octaaf 4
Roerfluit 4
Bachfluit 4
Quint 2 2/3
Octaaf 2
Ruischpijp 2 st.
Mixtuur 2-4 st.
Trompet 8

Positief expressief:
Quintadeen 16
Vioolprestant 8
Concertfluit 8
Roerfluit 8
Unda Maris 8
Dwarsfluit 4
Gemshoorn 4
Roerquint 2 2/3
Woudpijp 2
Terts 1 3/5
Cornettino 5 st.
Fagot 16
Hobo 8
Tremulant

Zwelwerk:
Lieflijk Gedekt 16
Aeöline 16
Stilprincipaal 8
Zachtgedekt 8
Aeöline 8
Vox Celestis 8
Quintadeen 8
Diapason 4
Gemshoorn 4
Spitsfluit 4
Nazard 2 2/3
Blokpijp 2
Terts 1 3/5
Septiem 1 1/7
Siffluit 1
Sesquialtera 2 st.
Ranket 16
Kromhoorn 8
Schalmei 4
Tremulant

Pedaal:
Majorbas 32
Subbas 16
Zachtbas 16
Violon 16
Quintbas 10 2/3
Basfluit 8
Bourdonbas 8
Violon 8
Nazard 5 1/3
Koraalbas 4
Nachthoorn 4
Basfluit 4
Nachthoorn 2
Bazuin 16
Trompet 8

Koppels en speelhulpen:
I+II, I+II 16, I+II 4
I+III, I+III 4
II+III, II+III 16, II+III 4
P+I, P+II, P+II 4, P+III, P+III 4
PP  P  MF  F  FF   T  HR